چکیده:

در عصری که اقتصادش بر چرخ دانش می گردد، دانش به عنوان یک فاکتور حیاتی در حفظ مزیت رقابتی پایدار در سازمان ها محسوب می شود. امروزه هنر مدیریت در سازمان ها در حال تبدیل شدن به هنر «مدیریت دانش» است و رهبری یعنی فراهم کردن شرایط مناسب برای تولید دانسته های ارزشمند از طریق تفکر نیروی انسانی و به انجام رسانیدن این کار به طریقی که افراد را به مسئولیت پذیری شخصی ترغیب کند. عامل رهبری نقش کلیدی در پیاده سازی موفق مدیریت دانش در سازمان ها ایفا می کند، لذا در این پژوهش به بررسی رابطه بین مدیریت دانش و سبک رهبری و همچنین تبیین سبک رهبری توانمندساز مدیریت دانش پرداخته شد. 

 

جامعه آماری این پژوهش را کارکنان صندوق ضمانت صادرات ایران تشکیل می دهند. تحقیق حاضر بر اساس هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی و همبستگی است. برای بررسی رابطه بین متغییرهای مکنون از تحلیل رگرسیون مبتنی بر نرم افزار spss و تحلیل عاملی و مدل سازی معادلات ساختاری مبتنی بر واریانس بر اساس نرم افزار pls استفاده شد. همسو با فرضیات پژوهش، ضرایب همبستگی نشان می دهد بین سبک های رهبری تحول آفرین و تبادلی با مدیریت دانش رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد و در مورد سبک رهبری عدم مداخله گر، معنی داری رابطه میان این متغییر و متغییر مدیریت دانش تأیید نگردید. در نهایت نیز سبک رهبری تبادلی به عنوان سبک رهبری توانمندساز مدیریت دانش در این سازمان شناسایی شد.

 

 

 

واژگان کلیدی:

مدیریت دانش

رهبری دانش

رهبری تحول آفرین

رهبری تبادلی

رهبری عدم مداخله گر

 

 

 

ابزار گردآوری اطلاعات

در این تحقیق جهت ارزیابی سبک های رهبری، پرسشنامه چند عاملی رهبری MLQ [1]به کار گرفته می شود ، این پرسشنامه توسط باس و آوولیو[2] (1994) تهیه شده و تا کنون چند بار ویرایش شده است که در این پژوهش از ویرایش دوم آن که در سال 2000 تهیه شده استفاده می شود. در زمینه مدیریت دانش نیز پرسشنامه محقق ساخته بر اساس متغییرهای مدل سنگ بنای مدیریت دانش مورد استفاده قرار می گیرد.

8-3 روایی و پایایی پرسشنامه

روایی و پایایی از مباحث مهمی هستند که باید در مورد هر پرسشنامه سنجیده شوند و تنها زمانی که این دو عامل در سطح مطلوب ارزیابی گردند، می توان داده های حاصل از پرسشنامه را مورد تحلیل قرار داد و نتایج حاصل از تحقیق قابل اطمینان خواهند بود. در این تحقیق نیز این عوامل مورد بررسی قرار گرفتند و نتایج به شرح زیر ارائه گردید.

1-8-3 پرسشنامه رهبری چندعاملی[3] باس و آوولیو[4]

این پرسشنامه برای اولین بار در تحقیقات برنارد باس[5] در سال 1985 به کار گرفته شد. باس به فکر ابزاری بود که بتواند رهبری تحول آفرین را از سایر شیوه های رهبری تمیز دهد، تا به این وسیله بتواند تأثیر نتایج آن را در ابعاد مختلف سازمان ها از قبیل (عملکرد، بازده، فرهنگ، رضایتمندی و...) به دست آورد. بدین منظور وی در ابتدا ابعاد و شاخص های فراوانی را برای ارزیابی رهبری تحول آفرین پیشنهاد کرد و میزان اعتبار و همبستگی هر یک از شاخص ها را در تحقیقات متعددی آزمود. نتایج تحقیقات باس و دیگر محققان در مورد پرسشنامه MLQ، طیف کاملی از رهبری شامل رهبری تحول آفرین، تبادلی و عدم مداخله گر را پدید آورد. اگرچه هدف از طراحی پرسشنامه MLQ، در ابتدا بررسی الگوی رهبری تحول آفرین بود، اما به دلیل دستیابی به اعتبار و قابلیت بیشتر پرسشنامه، شاخص های رهبری تبادلی و عدم مداخله گر را نیز در پرسشنامه دخالت داد و با در هم ریختن سؤالات مربوط به هر کدام از شیوه های رهبری، تکمیل کنندگان پرسشنامه را در موقعیتی قرار داد، که آنچه را به واقعیت نزدیک تر است، علامت گذاری کنند(موغلی،1382).

1-1-8-3 پایایی (اعتماد) پرسشنامه رهبری چند عاملی

پایایی یکی از ویژگی های ضمنی ابزار اندازه گیری می باشد. پایایی به میزان ثبات و دقت واقعی ابزار اندازه گیری اشاره دارد. به عبارتی ساده تر، به دنبال این است که این ابزار در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به ما می دهد(سرمد و دیگران،1381). به طور خلاصه پایایی به دقت، اعتماد پذیری و ثبات یا تکرارپذیری نتایج آزمون اشاره می کند(مؤمنی،1386).

پرسشنامه رهبری تحول آفرین شامل 9 عامل و 36 گویه می باشد، که به بررسی شاخص های رهبری تحول آفرین، تبادلی و عدم مداخله گر می پردازد. ویرایش پرسشنامه MLQ در سال 2000 و سال ها بعد نیز توسط باس و آوولیو انجام شده است، اما به دلیل هنجاریابی پرسشنامه MLQ سال 2000 در ایران، توسط موغلی در سال 1381 در این تحقیق نیز از این پرسشنامه استفاده شده است. موغلی برای بازیابی پرسشنامه، آزمونی را در دو نوبت برای آزمودنی های یکسان اجرا کرد. نتایج بدست آمده دارای همبستگی بوده و نشان دهنده پایایی مناسب این پرسشنامه بود. و نهایتاً ضریب آلفای کرونباخ آن برابر 95% بدست آمد که از پایایی بالایی برخوردار بود. 

2-1-8-3 روایی (اعتبار) پرسشنامه رهبری چند عاملی

در بحث از اعتبار یک مفهوم، سؤال اساسی این است که آیا گویه ها همان مفهومی را می سنجند که مورد نظر ماست؟ بنابراین سنجش اعتبار به تعریف ما از مفهوم، یا به عبارتی بهتر به کاربرد گویه برای سنجش موضوع مورد بررسی بر می گردد، نه خود گویه( الرک و بی ستل ،1380). در واقع روایی تعیین می کند که ابزار تعبیه شده تا چه حد مفهوم خاص مورد نظر را اندازه می گیرد. مقصود از روایی این است که پرسشنامه، قادر به اندازه گیری آن چیزی است که برای آن طراحی شده است یا خیر (سکاران ،1380).

روایی و اعتبار این پرسشنامه بارها در خارج از ایران مورد  آزمون قرار گرفته است و نتایج مشابه در 5 قاره جهان بدست آمده است. محققان در کشورهای مختلف از جمله آمریکا، کانادا، اتریش، اسپانیا، هلند، لهستان، اسکاتلند و... در پروژه های تحقیقاتی خود از این ابزار استفاده کرده اند. روایی پرسشنامه MLQ در سال 1382 با استفاده از روش های دلفی، توزیع مقدماتی پرسشنامه و دریافت نظرات اصلاحی و بررسی پرسشنامه با توجه به جنبه های مختلف روایی، توسط موغلی در سال 1381 انجام شد. ترجمه و روان سازی پرسشنامه MLQ و واژه یابی مناسب با توجه به شرایط بومی، فرهنگی و اداری سازمان های ایران نیز توسط وی انجام شده و به روایی قابل قبولی رسیده است.

3-1-8-3 شاخص های مورد سنجش در پرسشنامه رهبری چند عاملی

الف)این تحقیق در پی آزمودن پنج شاخص رهبری تحول آفرین به شرح ذیل می باشد:

·        ویژگی های آرمانی

این شاخص شامل موارد زیر می باشد :

-         القای افتخار و غرور به اعضاء

-         صرف نظر از علایق فردی به خاطر مصلحت گروه

-         عمل کردن به شیوه هایی که باعث جلب احترام دیگران می شود

-         نشان دادن احساس قدرت و شایستگی

·        رفتارهای آرمانی

این شاخص شامل موارد زیر است :

-         صحبت کردن در مورد مهمترین ارزش ها و باورها

-         تصریح در اهمیت داشتن یک احساس قوی نسبت به هدف

-         توجه به نتایج معنوی و اخلاقی تصمیمات

-         تأکید بر اهمیت داشتن حس همکاری در مأموریت ها

·        ترغیب ذهنی

این شاخص شامل موارد ذیل است :

-         بررسی دقیق پیشنهاد ها

-         جستجوی چشم اندازهای مختلف به هنگام حل مسائل

-         وادار کردن دیگران به نگریستن به مسائل از زوایای مختلف

-         تشویق به کارگیری نگرش جدید و تفکر غیر سیستمی برای پرداختن به مسائل

·        انگیزش الهام بخش

 این شاخص شامل موارد ذیل است :

-         صحبت خوش بینانه درباره آینده

-         صحبت همراه با جدیت و شوق درباره کارهایی که باید در آینده انجام شود

-         تأکید بر اهمیت آینده نگری

-         القای حس امید نسبت به دستیابی به اهداف

·        ملاحظات فردی

این شاخص شامل موارد ذیل است :

-         کمک به برآورده کردن استعدادهای بالقوه زیردستان

-         صرف وقت برای راهنمایی و آموزش

-         رفتار کردن با دیگران به عنوان اشخاص و نه صرفأ به عنوان اعضای گروه

-         توسعه فردیت و تسهیل رشد افراد

ب)شاخص های رهبری تبادلی شامل :

·        پاداش های مشروط

این شاخص شامل موارد ذیل است :

-         کمک کردن به زیردستان متناسب با تلاش آن ها

-         مشخص کردن افرادی که برای رسیدن به اهداف برجسته شایسته می باشند

-         تعیین منافع دریافتی افراد بعد از تحقق اهداف

-         بیان احساس رضایت از زیردستان تنها پس از تحقق اهداف توسط آن ها

·        مدیریت بر مبنای استثناء فعال

این شاخص شامل موارد ذیل است :

-  تمرکز صرف بر رسیدگی به اشتباهات، انتقادات، شکایت ها، انحراف از معیارها و شکست ها

-         بررسی و پیگیری منشأ تمام اشتباهات

-         درس گرفتن از اشتباهات در جهت دستیابی به استاندارها

·        مدیریت بر مبنای استثناء منفعل

این شاخص مشتمل بر موارد زیر است :

-         دخالت پس از به اشتباه کشیده شدن مسائل

-         اعتقاد راسخ به این امر که "سری را که درد نمی کند دستمال نمی بندند"

-         دخالت در امور صرفاً در موارد بحرانی

ج) شاخص های رهبری عدم مداخله گر شامل :

-         اجتناب از دخالت در مسائل مهم

-         عدم حضور در هنگام نیاز

-         اجتناب از تصمیم گیری

-         طفره رفتن از پاسخ با سؤالات مهم و جدی  

دسته بندی این شاخص ها در قالب گویه های مندرج در جدول1-3 می باشد.

2-8-3 پرسشنامه مربوط به متغییر مدیریت دانش

در این پژوهش به منظور سنجش وضعیت متغییر مدیریت دانش از پرسشنامه محقق ساخته استفاده گردید، که البته در طراحی این پرسشنامه از پرسشنامه ای استاندارد که به [6]KMATمشهور است، استفاده شد. KMAT یا ابزار ارزیابی مدیریت دانش، به منظور ارزیابی اولیه و در عین حال سطح بالای سازمان ها  از مطلوبیت مدیریت کردن دانش در آن ها طراحی شده است. تکمیل KMAT می تواند به سازمان کمک کند نواحی را که نیاز به توجه بیشتر دارد، و از سوی دیگر رویه هایی را که در آن ها خوب عمل کرده بهتر بشناسد. این ابزار چهار عامل؛ رهبری، فرهنگ، فناوری و سنجش یا اندازه گیری عملکرد مدیریت دانش، را پیشنهاد می کند که می تواند به منظور پرورش و توسعه دانش سازمانی از طریق فرآیند مدیریت دانش به کار روند. این فرآیند شامل گام هایی است که سازمان جهت شناسایی اطلاعات مورد نیاز خود و چگونگی طریقی که این اطلاعات را در سطح سازمان جمع آوری، تطبیق و منتقل می کند بر می دارد. KMAT یا ابزار اندازه گیری مدیریت دانش توسط مرکز بهره وری و کیفیت آمریکاAPQC) )[7] و آرتور آندرسن[8] در سال 1995 برای کمک به سازمان ها در جهت ارزیابی فرصت ها و نقاط قوت شان در مورد مدیریت دانش توسعه داده شده است. با توجه به اینکه در این تحقیق بعد رهبری مدیریت دانش مورد توجه و بررسی قرار داده شده است، لذا با استفاده از گویه های مربوط به این بعد در پرسشنامه KMAT و انجام مطالعات دقیق تر در زمینه ی این بعد پرسشنامه ای مشتمل بر 20 گویه مبتنی بر شاخص های مدل سنگ بنای مدیریت دانش طراحی گردید که سؤالات آن بر اساس طیف لیکرت می باشند. جزئیات تقسیم بندی گویه ها به شرح جدول 7-3 می باشد.

1-2-8-3 پایایی پرسشنامه مدیریت دانش

پایایی این پرسشنامه ابتدا از طریق آزمون آلفای کرونباخ[9] سنجیده شد. در سنجش پایایی گویه ها از طریق آزمون آلفای کرونباخ، همسانی درونی یا ثبات درونی گویه ها سنجیده می شود. ضریب آلفا بین 0 تا 1 در نوسان است. هرچه آلفا بیشتر باشد پایایی مقیاس بیشتر خواهد بود. البته در بیشتر تحقیقات مربوط به علوم اجتماعی، که هدف پژوهشگر بررسی میزان همبستگی دو متغییر است، آلفای بالاتر از 7/0 مطلوب و قابل قبول است( غیاثوند ،1390).

 چنانکه جدول 1-3 نشان می دهد، ضریب آلفای کرونباخ معادل956/0 می باشد می توان بیان نمود که این پرسشنامه از پایایی بالا و قابل قبولی برخوردار است.

 

جدول 1-3: نتیجه آزمون آلفای کرونباخ گویه های مدیریت دانش

 

 

ضریب آلفا	956/0
تعداد گویه ها	20

 

علاوه بر آن برای اطمینان بیشتر در مورد پایایی ابزار گردآوری اطلاعات، علاوه بر محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، از روش دو نیم سازی[10] نیز استفاده شد. در این روش ابزار اندازه گیری در بین نمونه، مورد آزمون قرار می گیرد؛ سپس به دو نیمه تقسیم می شود و ضریب همبستگی دو نیمه محاسبه می شود(غیاثوند،1390).

بر این اساس مطابق جدول 2-3 ضریب همبستگی بین دو نیمه 861/0 بوده است که نشان دهنده ی پایایی قابل قبول پرسشنامه طراحی شده است. از طرفی ضریب قابلیت اعتماد کل آزمون که از روش اسپیرمن براون معادل 925/0 بدست آمده نیز مؤید پایایی بسیار خوب این پرسشنامه می باشد.

 

جدول 2-3: نتیجه آزمون دو نیم سازی گویه های مدیریت دانش

 

 

آلفای کرونباخ نیمه اول	923/0
آلفای کرونباخ نیمه اول	919/0
همبستگی بین دو نیمه	861/0
ضریب اسپیرمن براون	925/0

 

2-2-8-3 روایی (اعتبار) پرسشنامه مدیریت دانش

برای سنجش اعتبار محتوایی[11] که بیانگر آن است که معرف ها تا چه اندازه وجوه مختلف یک مفهوم را می سنجند، از نظر چند تن از استادان و صاحب نظران استفاده گردید و به منظور سنجش اعتبار سازه[12] که به میزان ارتباط معرف ها با جنبه ها و انتظارات نظری و ابعاد مرتبط با آن در تحقیق اشاره دارد، از تحلیل عاملی بهره گرفته شد. همچنین روایی همگرای[13] آن با استفاده از نرم افزار PLS[14] سنجیده شد که معادل 8434/0 و در سطح مطلوب و قابل قبولی ارزیابی گردید.

3-8-3 پایایی کلی پرسشنامه

 مطابق جدول 3-3 نتیجه ی آزمون پایایی کل پرسشنامه (پرسشنامه رهبری و پرسشنامه مدیریت دانش) نشانده ی ضریب آلفای کرونباخ (945/0 (Alpha=است، این ضریب بیانگر این امر است که به طور کلی گویه های پرسشنامه از پایایی بالا و قابل قبولی برخوردارند.

 

جدول3-3: نتیجه آزمون آلفای کرونباخ گویه های پرسشنامه

 

 

ضریب الفا	945/0
تعداد گویه ها	56

علاوه بر این مقدار پایایی هر یک از ابعاد پرسشنامه به طور مجزا از طریق نرم افزار pls سنجیده شد. بدین منظور مقدار آلفای کرونباخ و ضریب پایایی مرکب هر یک از ابعاد به صورت جداگانه سنجیده شد.

 مطابق جدول 4-3 مقدار آلفای کرونباخ مربوط به ابعاد رهبری تحول آفرین و تبادلی به ترتیب 9278/0و 692/0 بدست آمده است که نشانگر پایایی بسیار بالا و قابل اطمینان است، همچنین در مورد مدیریت دانش نیز مقدار ضریب آلفای کرونباخ برابر با 9535/0 محاسبه گردیده است، که در سطح مطلوبی می باشد. از آنجا که آلفای کرونباخ برای سنجش انسجام درونی شاخص های هر بعد به کار می رود، حداقل به دو شاخص در هر بعد نیاز داریم تا بتوانیم آن را محاسبه کنیم. بنابراین آلفای کرونباخ برای رهبری عدم مداخله گر که یک شاخص دارد، کاربردی ندارد.

 

جدول 4-3: آلفای کرونباخ مربوط به متغییرهای مکنون مدل

 

 

آلفای کرونباخ	ابعاد
9278/0	رهبری تحول آفرین
692/0	رهبری تبادلی
1	رهبری عدم مداخله گر
9535/0	مدیریت دانش

 

مقدار ضریب پایایی مرکب[15]، عامل دیگری است در ارزیابی قابلیت اطمینان سازگاری درونی مدل قابل استفاده است. مقدار این ضریب نیز، از 0 تا 1 متغییر است که مقادیر بالاتر از 7/0 پذیرفته شده بوده و مقادیر کمتر از 6/0 نامطلوب ارزیابی می گردد، که این ضریب برای رهبری تحول آفرین 9453/0، رهبری تبادلی 8635/0 و مدیریت دانش 9642/0 محاسبه گردیده است. مقدار پایای مرکب برای متغییرهای مکنون با یک شاخص؛ مانند رهبری عدم مداخله گر برابر با 1 است. مقادیر مربوط به این ضریب به طور خلاصه در جدول 5-3 ارائه شده است.

 

جدول5-3: ضریب پایایی مرکب مربوط به متغییرهای مکنون مدل

 

 

CR	ابعاد
9453/0	رهبری تحول آفرین
8635/0	رهبری تبادلی
9642/0	مدیریت دانش

 

4-8-3 روایی کلی پرسشنامه

به منظور بررسی روایی کل پرسشنامه از روایی همگرا[16] استفاده شد. روایی همگرا به این معناست که مجموعه شاخص ها، سازه اصلی را تبیین می کنند. به منظور ارزیابی روایی همگرا در نرم افزار SmartPLS از متوسط واریانس استخراج شده ( [17]AVE) استفاده می شود. مقدار این ضریب نیز از 0 تا 1 متغییر است که مقادیر بالاتر از 5/0 پذیرفته شده است. حداقل AVE معادل 5/0 بیانگر اعتبار همگرای کافی است، به این معنی که یک متغییر مکنون می تواند به طور میانگین بیش از نیمی از پراکندگی شاخص هایش را تبیین کند.

 

جدول6-3: ضریب روایی همگرا مربوط به متغییرهای مکنون مدل

 

 

AVE	ابعاد
7758/0	رهبری تحول آفرین
7603/0	رهبری تبادلی
1	رهبری عدم مداخله گر
8434/0	مدیریت دانش

 

همانطور که در جدول بالا مشاهده می شود، مقدار AVE برای متغییرهای مکنون مدل بالاتر از 5/0 است. برای متغییر مکنونی که با یک شاخص سنجیده می شود مقدار  AVE برابر با 1 است. بنابراین می توان گفت که روایی همگرای متغییرهای پرسشنامه در سطح مطلوبی قرار دارد.